Πως τα
γιόρταζαν όμως οι γιαγιάδες και οι παππούδες μας;
Σήμερα τα γιορτάζουμε με λάμψεις και φώτα και γιορτές και πανηγύρια.
Με gourmet κουζίνα και εντυπωσιακά χριστουγεννιάτικα δέντρα. Πως τα
γιόρταζαν όμως οι γιαγιάδες και οι παππούδες μας; Τα κάλαντα
Καταρχήν τα κάλαντα που λέγονται 3 φορές και κάθε μια είναι διαφορετική
και αντιπροσωπεύει την κάθε γιορτή. Ξεκινάμε με τα κάλαντά που λένε την
παραμονή των Χριστουγέννων. Σε πολλά μέρη της Ελλάδος τα λένε το βράδυ
γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι ντυμένοι ζεστά και κρατώντας το εθιμοτυπικό
στολισμένο καράβι και τα τριγωνάκια. Τα κάλαντα των Χριστουγέννων
Καλήν εσπέραν άρχοντες,
αν είναι ορισμός σας,
Χριστού τη Θεία γέννηση,
να πω στ' αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον,
εν Βηθλεέμ τη πόλη,
οι ουρανοί αγάλλονται,
χαίρεται η φύσης όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται,
εν φάτνη των αλόγων,
ο βασιλεύς των ουρανών,
και ποιητής των όλων.
Πλήθος αγγέλων ψάλλουσι,
το Δόξα εν υψίστης,
και τούτο άξιον εστί,
η των ποιμένων πίστης.
Εκ της Περσίας έρχονται,
τρεις μάγοι με τα δώρα,
άστρο λαμπρό τους οδηγεί,
χωρίς να λείψει ώρα.
Φτάνοντας στην Ιερουσαλήμ,
με πόθο ερωτούσι,
πού εγεννήθει ο Χριστός,
να πάν να τον ευρώσι. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ξεκινάνε από νωρίς το πρωί συνήθως τα
παιδιά, αλλά και σε πολλά μέρη χορωδίες μεγάλων, να λένε τα κάλαντα του
αποχαιρετισμού του παλιού χρόνου και καλωσορίσματος του νέου χρόνου. Κάλαντα "Αποχαιρετισμού Του Χρόνου"
Πάει ο παλιός ο χρόνος
ας γιορτάσουμε παιδιά
και του χωρισμού ο πόνος
ας κοιμάται στη καρδιά. Καλή χρονιά, καλή χρονιά,
χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις) Γέρε χρόνε φύγε τώρα
πάει η δική σου η σειρά
ήρθε ο νέος με τα δώρα,
με τραγούδια και χαρά. Καλή χρονιά, καλή χρονιά,
χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις) Μα κι αν φεύγεις πια μακριά μας
στην καρδιά μας πάντα ζει
κάθε λύπη και χαρά μας
που περάσαμε μαζί. Καλή χρονιά, καλή χρονιά,
χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις) Όλα γύρω χιονισμένα
όλα γύρω παγωνιά
μα θα λιώσουν ένα ένα
με τη νέα τη χρονιά. Καλή χρονιά, καλή χρονιά,
χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις) Την παραμονή των Θεοφανείων μιας από τις μεγάλες γιορτές της
χριστιανοσύνης ακούγονται σε όλη την Ελλάδα τα κάλαντα των Φώτων που
ανακοινώνουν τον αγιασμό των υδάτων σε όλη την χώρα. Κάλαντα Φώτων"
Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός. Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό
κάθετ' η κυρά μας η Παναγιά. Οργανo βαστάει, κερί κρατεί
και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί. Αϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή
βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί. Ν' ανεβώ στον ουρανό
να μαζέψω ρόδα και λίβανο. Οι καλικάτζαροι
Αυτά τα μαυριδερά και ασχημούρικα διαβολάκια λένε οι θρύλοι και οι
παραδόσεις μας ότι όλο το χρόνο βρίσκονταν κάτω από τη γη, στον κάτω
κόσμο και ζήλευαν τον απάνω κόσμο. Γι΄
αυτό λοιπόν, άλλοι με πριόνια, άλλοι με τσεκούρια κι άλλοι με
μπαλντάδες έβαζαν όλη τη δύναμή τους να κόψουν τους στύλους, που πάνω σε
αυτή στηριζόταν η γη και να την κάνουνε να βουλιάξει. Όταν έφτανε όμως το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, από φόβο μη
τυχόν και
βουλιάξει η γη και τους πλακώσει, έφευγαν κι ανέβαιναν στον
απάνω κόσμο, στη γη, για να τυραννήσουν τους ανθρώπους που θα έβρισκαν
μπροστά τους. Έτσι λοιπόν οι καλικάντζαροι από τις 25 του Δεκέμβρη μέχρι και την
παραμονή των Φώτων 5 Ιανουαρίου γυρίζουν σαν τρελαμένα κακομαθημένα
παιδιά και κάνουν σκανδαλιές για να ταλαιπωρούν τους ανθρώπου. Ανεβαίνουν στα κεραμίδια των σπιτιών, μπαίνουν μέσα από τις καμινάδες και κάνουν του κόσμου τις ζημιές και τις σκανδαλιές. Γι αυτό οι νοικοκυραίοι εκείνες τις μέρες φράζουν τις καμινάδες για να
μην τρόπο να μπουν μέσα και οι γιαγιάδες λιβανίζουν όλο το σπίτι γιατί
το λιβάνι το τρέμουν τα καλικαντζαράκια.
, ανέβαιναν στα κεραμίδια και
καμιά φορά, όπως λέγανε, έμπαιναν από την καμινάδα του τζακιού σε
σπίτια που δεν τα είχαν θυμιατίσει οι νοικοκυραίοι τους. Γι΄ αυτό, για καλό και για κακό, εκείνες τις ημέρες φροντίζανε να
φράζουν τις τρύπες των τζακιών με πανιά. Ακόμα καίγανε λιβάνι σε θυμιατό
κοντά στο τζάκι, γιατί οι καλικάντζαροι δεν άντεχαν αυτή τη μυρωδιά. Οι ιστορίες που κρατούν από τις γιαγιάδες μας θέλουν τους
καλικάντζαρους να είναι αερικά μαυριδερά, ψηλόλιγνα, ζηλιάρικα,
ζημιάρικα και νευρικά που όλη την ώρα χοροπηδάνε από δω και από κει και
φωνάζουν ή τραγουδάνε. Έθιμα της χώρας μας σχετικά με τους καλικάτζαρους σε όλη την Ελλάδα Τα καρκατζόλια στα χωριά της Έξω Μάνης Τις λιγοστές ώρες που μέναμε το βράδυ στο μαγερειό, κοντά στην
αναμμένη φωτογονία, πνιγμένοι στον καπνό, ακούγαμε τις κυράδες μας, να
μας λένε για τα καρκατζόλια (καλλικαντζάρους), που ήταν λέει κάτι
μαγαρισμένα δαιμονικά. Όλο το χρόνο ζούσαν κάτω από τη Γη και προσπαθούσαν να κόψουν το
τεράστιο δέντρο που την κράταγε με όλες τις πολιτείες και τα Χωριά της.
Ήθελαν να την δουν να γκρεμίζεται στο χάος και να γελάνε. Παραμονές όμως Χριστουγέννων άφηναν το κόψιμο του δέντρου και ανέβαιναν
πάνω στη Γη, για να πειράξουν τους ανθρώπους, γιορτές μέρες που
έρχονταν, μαγαρίζοντας τα φαγητά και τα γλυκά τους. Έμεναν μέχρι την Πρωτάγιαση, που αγιάζονταν τα νερά. Τότε έλεγαν γεμάτα
τρόμο: "Φύγετε να φύγουμε, γιατί έρχετ' ο τουρλόπαπας με την αγιαστούρα
του και με τη βρεχτούρα του", και έφευγαν. Στο μεταξύ το μισοκομμένο δέντρο είχε θρέψει, και οι κουτούτσικοι
καλλικάντζαροι πολέμαγαν πάλι από την αρχή και πάλι το άφηναν
μισοκομμένο τα ερχόμενα Χριστούγεννα. Έτσι η γη έμενε και θα μένει στη
θέση της.» Τα Τσιλικρωτά στη Δυτική Μάνη
Και στη Μάνη ακούγονται δοξασίες για τα δαιμονικά και άλλα υπερφυσικά
όντα, που βγαίνουν τα δωδεκαήμερα από του Χριστού ως τα Φώτα. Πρόκειται
για τους Καλικάντζαρους. Πολλοί λαογράφοι υποστηρίζουν πως είναι οι
Καλικάντζαροι απόγονοι του τραγοπόδη θεού Πάνα ή των Σατύρων, που πηδήσανε από την μυθολογία στη χριστιανική ζωή. Ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας Νικ. Γ. Πολίτης στις «Παραδόσεις»
του αναφέρεται σε Λυκοκατζαραίους, Σκαλικαντζέρια, Καρκαντζέλια,
Κωλοβελώνηδες, Πλανηταρούδια, Κάηδες, Παγανά. Στην περιοχή της
Αντρούβιτσας (Δ. Μάνη) ονομάζουν τους Καλικάντζαρους Τσιλικρωτά. Ο Πασαγιάννης στο ομώνυμο χριστουγεννιάτικο διήγημά του αναφέρεται με ένα χαριτωμένο τρόπο σε θρύλους για τα ξωτικά αυτά. Τους Καλικάντζαρους που μπαίνουν στα σπίτια από τις καπνοδόχους, γιατί
τους προσελκύει η μυρωδιά του λαδιού από τις τηγανίδες, ο λαός τους έχει
πλάσει ψηλούς, μαυριδερούς, ισχνούς, άσχημους με κόκκινα άγρια μάτια
και τριχωτό όλο το σώμα. Θεωρούνται «μαγαρισμένοι» και σιχαμεροί, κάνουν ζημιές όπως: σβήνουν τη
φωτιά, μαγαρίζουν τα εδέσματα, παρενοχλούν τους ανθρώπους, κυρίως τα
παιδιά και τις γριές και χοροπηδάνε στους δρόμους. Τρώνε βατράχους,
χελώνες, φίδια, σκουλήκια κ.ά. Οι άνθρωποι προσπαθούν να εξολοθρεύσουν
τις βλαπτικές τους ενέργειες με εξορκισμούς ή προσφορά γλυκισμάτων,
τηγανίδων κ.τ.λ. Ο μεγάλος τους φόβος είναι ο αγιασμός. Στη Μάνη
ακούγονται και στην εποχή μας κάποια λαϊκά στιχουργήματα για τους
Καλικάντζαρους: Αρορίτες είμαστε,
αραρά γυρεύουμε
τηγανίδες θέλομε
τα παιδιά τα παίρνουμε
ή το (γ)κούρο ή τη (γ)κότα
ή θα σπάσαμε τη (μ)πόρτα.
Φοβούνται τον αγιασμό, γιατί, όποιος βραχεί με αγιασμένο νερό,
αφανίζεται. Όταν βλέπουν τον παπά που αγιάζει, τρέχουν φωνάζοντας:
Φεύγετε να φεύγουμε
τι έφτασε ο σκυλόπαπας
με την αγιαστούρα του Τα καρακατζόλια της Κρήτης
Η κρητική άποψη για τα καρακατζόλια είναι ότι τα παιδιά που γεννιούνται
την ημέρα τω Χριστουγέννων (άρα έχουνε συλληφθεί την ημέρα του
Ευαγγελισμού, που καλό είναι, από σεβασμό στην Παναγία, να αποφεύγει
κανείς την ερωτική πράξη) μεταμορφώνονται σε καρακατζόληδες κάθε χρόνο
την παραμονή των Χριστουγέννων και, την ημέρα τ’ Αγιασμού (όπου ο
καθαγιασμός της φύσης διώχνει όλα τα κακά –αρχαία δοξασία κι αυτό),
ξαναγίνονται άνθρωποι –αυτό συνεχίζεται κι όταν μεγαλώνουν. Το Τσιτσί στο Τυχερό του Έβρου
Τα "τσιτσί" συνδέονται με τον ερχομό των καλικάντζαρων στον επάνω κόσμο
και παρομοιάζονται με πολύ μεγάλες γάτες, οι οποίες εμφανίζονται το
βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων και προκαλούν ζημιές σε όσα σπίτια
δεν προσφέρουν λεφτά, όταν χτυπούν στους τοίχους τους. Ανήμερα τα Χριστούγεννα χτυπούν οι καμπάνες σημαίνοντας το τέλος της
κυριαρχίας αυτών των πλασμάτων, ενώ τα παιδιά του χωριού περιφέρονται με
το τσατάλ, βέργα με διχάλα στο ένα άκρο της, και ένα ταψί στο οποίο
συγκεντρώνουν τα κεράσματα και τραγουδούν "Τσιτσί κολουντρί χάπε ντέρε
σε ιγκούδιν" (δηλαδή: Τσιτσί κολουντρί ανοίξτε την πόρτα, γιατί
ξημέρωσε). Στο παρελθόν, εκείνοι που δεν άνοιγαν την πόρτα τους τιμωρούνταν
παραδειγματικά με τη μεταφορά κάποιου αντικειμένου από την αυλή τους στο
δρόμο ή στην πλατεία του χωριού. Σήμερα η σκανταλιά έχει μεγαλύτερη
σημασία από αυτό καθαυτό το κέρασμα. Οι μωμόγεροι, έθιμο της Βόρειας Ελλάδας
Η λαϊκή φαντασία οργιάζει στην κυριολεξία σχετικά με τους
Καλικάντζαρους, που βρίσκουν την ευκαιρία να αλωνίσουν τον κόσμο από τα
Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα, τότε δηλαδή που τα νερά είναι «αβάφτιστα». Η όψη τους τρομακτική, οι σκανδαλιές τους απερίγραπτες και ο μεγάλος φόβος τους η φωτιά. Στις περιοχές της Μακεδονίας, Θράκης και Θεσσαλίας εμφανίζεται το έθιμο
των μεταμφιέσεων, που φαίνεται πως έχει σχέση με τους καλικάντζαρους. Οι μεταμφιεσμένοι, που λέγονται Μωμόγεροι, Ρογκάτσια ή Ρογκατσάρια,
φοράνε τομάρια ζώων (λύκων, τράγων κλπ) ή ντύνονται με στολές ανθρώπων
οπλισμένων με σπαθιά.
Γυρίζουν στο χωριό τους ή στα γειτονικά χωριά, τραγουδούν και μαζεύουν δώρα. Άμα συναντηθούν δυο παρέες, κάνουν ψευτοπόλεμο μεταξύ τους, ώσπου η μία ομάδα να νικήσει και η άλλη να δηλώσει υποταγή. Τα Θεοφάνια ή τα Φώτα
Οι γιορτές των Χριστουγέννων τελειώνουν λήγουν στις 6 Ιανουαρίου με τον
εορτασμό των Θεοφανείων και την αγιασμό των υδάτων σε όλη την Ελλάδα. Αυτή τη μέρα οι
καλικάντζαροι, επιστρέφουν και πάλι
στο κέντρο της
Γης για να συνεχίσουν το πριόνισμα του δέντρου που κρατάει τη Γη, αφού
πρώτα κλέψουν το χαρτζιλίκι των παιδιών από τα κάλαντα των Φώτων. Ο λόγος βέβαια της αποχώρησής τους είναι ο αγιασμός που τον φοβούνται. Χριστόψωμο ή Χριστοκούλουρα
Το Χριστόψωμο είναι το ψωμί που φτιάχνουν σε σχήμα καρβελιού ή κουλούρας οι νοικοκυρές 2-3 ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα. Το στολίζουν από πάνω με κεντήματα (κεντίδια) ή «πλουμίδια» όπως
ονομάζονται που συμβολίζουν τον καημό και το όνειρο της ελληνικής
αγροτιάς. Επίσης πολλές φορές απεικονίζεται και το σπίτι στο οποίο και θα έρθει η
ευτυχία της χρονιάς.
Αυτό το ψωμί το αφιερώνει η ελληνική οικογένεια
με ευλάβεια στη Γέννηση του Χριστού και το κόβει η οικογένεια μαζεμένη
γύρω από το γιορτινό τραπέζι των Χριστουγέννων. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας παρασκευάζουν κουλούρες τα «Χριστοκούλουρα»
που μοιάζουν με τα Χριστόψωμα, είναι όμως μικρότερα, τα οποία και
κρεμούν δίπλα στα εικονίσματα για όλο το έτος ενισχύοντας τους πόθους
της οικογένειας. Η Βασιλόπιτα με το Φλουρί
Το κόψιμο της βασιλόπιτας είναι ένα έθιμο που έρχεται από την
αρχαιότητα αφού όπως οι μύθοι το αναφέρουν τόσο στα Κρόνια, την γιορτή
του θεού Κρόνου αλλά και στα Σατουρνάλια -saturnalia της Ρώμης, όπου
έφτιαχναν γλυκά και πίττες, μέσα στα οποία έβαζαν νομίσματα και σε
όποιον τύχαινε το κομμάτι, ήταν ο τυχερός της παρέας. Στην ορθόδοξη παράδοση την έφερε ο Άγιος Βασίλειος συνέδεσε το ίδιο
έθιμο με τη Βασιλόπιτα. Έτσι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, με την
αλλαγή του χρόνου, κόβεται η βασιλόπιτα. Όταν έρθει η ώρα για το κόψιμο της πίτα. Εκείνος στον οποίο θα "πέσει" το φλουρί θεωρείται τυχερός και ευνοούμενος. Η βασιλόπιτα φτιάχνετε σε διάφορες παραλλαγές ανάλογα με τα ήθη και τα έθιμα του κάθε τόπου. Ο αρχηγός της οικογένειας του κάθε σπιτιού που κάνει την γιορτή
σταυρώνει την πίτα και αρχίζει να κόβει δίνοντας το πρώτο κομμάτι στον
Χριστό, το δεύτερο ανήκει στο σπίτι που φιλοξενεί τον κόσμο, το τρίτο
στον φτωχό και στην συνέχεια μοιράζει στους νοικοκυραίους και στους
καλεσμένους τους. Πολλοί κόβουν κομμάτι και στη Παναγιά γιατί η Παναγία εκτός από μητέρα
του Χριστού είναι αναπόσπαστο μέρος όλων των εορτών του χριστιανισμού. Τα γλυκά των γιορτών
Ο κουραμπιές είναι ένα χαρακτηριστικό γλύκισμα που φτιάχνετε πλέον με διάφορες τεχνοτροπίες σε όλη την Ελλάδα. Το όνομά του το έχει πάρει από το τούρκικο γλυκό
"Kurabiye" που είναι
γλύκισμα από αλεύρι, βούτυρο και άχνη ζάχαρης όπως ο κουραμπιές. Η επιτυχία του κουραμπιέ είναι το αγνό βούτυρο και το πολύ καλό χτύπημα των υλικών. Το άλλο γλύκισμα των γιορτών είναι το μελομακάρονο ή μελομακάρουνο.
Το μελομακάρονο στην αγγλικά λέγεται "small honey cake". Τα των μελομακάρονων είναι το αλεύρι και το σιμιγδάλι, ζάχαρη, ξύσμα ή
και χυμός πορτοκαλιού, κονιάκ, κανέλλα και άλλα αρωματικά, λάδι, μέλι
και νερό. Το σπάσιμο του ροδιού
Σύμφωνα με το έθιμο, την ώρα που αλλάζει ο χρόνος ένα ρόδι πρέπει να
πεταχτεί στην εξώπορτα του σπιτιού με σκοπό να σπάσει σε πολλά κομμάτια. Το ρόδι είναι
σύμβολο γονιμότητας, αφθονίας και καλοτυχίας και όταν
σπάει στην πόρτα του σπιτιού θα τα φέρει όλα δεξιά και καλότυχα. Οι παραλλαγές του εθίμου είναι πολλές. Μια από αυτές λέει ότι παίρνει ο
νοικοκύρης ένα ρόδι μαζί του στην εκκλησία το πρωί της Πρωτοχρονιάς για
να λειτουργηθεί και γυρνώντας σπίτι το σπάει στην πόρτα ώστε να
απλωθούν οι ρόγες του παντού και να φέρει γούρι στο σπιτικό του. Όσο πιο ρόδινες και τραγανές είναι οι ρόγες τόσο πιο καλή θα είναι η νέα χρονιά. Το ποδαρικό
Ο πρώτος άνθρωπος που θα μπει στο σπίτι μετά τον ερχομό του νέου έτους
θα είναι αυτός που θα ευθύνεται για το αν θα είναι καλή η κακή η χρονιά. Για το λόγο ατό οι περισσότεροι προτιμούν να βάλουν τα παιδιά να
περάσουν πρώτα το κατώφλι γιατί έχουν αγνή ψυχή χωρίς κακίες και φθόνους
άρα θα φέρουν τύχη στο σπίτι. Η κρεμμύδα
Έχετε δει φυσικά τα χριστουγεννιάτικα κιόσκια στους δρόμους που πουλάνε
κρεμμύδες τυλιγμένες σε αλουμινόχαρτο τις παραμονές των εορτών. Το έθιμο έρχεται από την αρχαιότητα και συγκεκριμένα από το 6π.Χ. αιώνα. Το σκυλοκρέμμυδο ή κρεμύδα (Scilla maritima) είναι φυτό της Κρήτης που φυτρώνει άγριο και μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι. Ακόμα και να το βγάλεις απ' τη γη και να το κρεμάσεις, δεν παύει να βγάζει νέα φύλλα και άνθη. Οι παλιοί πίστευα ότι έχει μεγάλη δύναμη και
μπορεί να τη μεταδώσει σε
όλους γύρω του, γι' αυτό την πρωτοχρονιά κρεμούν σκυλοκρέμμυδο στα
σπίτια τους. Κολόνιες
Στην Κεφαλλονιά και σε άλλα νησιά των Επτανήσων προτιμούν τις κολόνιες .
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, οι κάτοικοι κατεβαίνουν στους δρόμους
κρατώντας μπουκάλια με κολόνιες και ραίνουν ο ένας τον άλλον
τραγουδώντας: Ήρθαμε με ρόδα και με ανθούς να σας ειπούμε χρόνους πολλούς". Η τελευταία ευχή του χρόνου που ανταλλάσσουν είναι: "Καλή Αποκοπή", δηλαδή με το καλό να αποχωριστούμε τον παλιό χρόνο. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς η μπάντα του δήμου περνάει από όλα τα σπίτια και τραγουδάει καντάδες και κάλαντα. Το Χριστουγεννιάτικο δέντρο
Το στόλισμα του δέντρου το έφερε στην Ελλάδα ο Όθωνας στο παλάτι του
στο Ναύπλιο το 1833 και επειδή άρεσε πολύ στους έλληνες το υιοθέτησαν
όπως κάθε τι ξενόφερτο. Το κανονικό στολίδι για την χώρα μας ήταν το καράβι, το σύμβολο της
πατρίδας μας που βρέχεται γύρω – γύρω από θάλασσα και οι άντρες ήταν
όλοι ναυτικοί και έλειπαν από τα σπιτικά τους πολύ καιρό. Με ένα καράβι στα χέρια τα παιδιά γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι και έλεγαν τα κάλαντα. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας στόλιζαν τα σπίτια τους με κλαδιά κέδρου και αγριοκερασιάς. Η γαλοπούλα
Ξενόφερτο επίσης εθιμοτυπικό φαγητό. Στη Θεσσαλία, στη Ρούμελη, στο Μωριά και σε όλα τα νησιά μας τις μέρες
των Χριστουγέννων έσφαζαν ένα γουρούνι για να ψήσουν και αν δεν είχαν
γίδα ή πρόβατο. Με το πάχος του γουρουνιού φτιάχνανε λουκάνικα κι άλλα εδέσματα και
κρατούσαν κομμάτια χοιρινού για να έχει η οικογένεια όλο το χειμώνα.
Via
γιόρταζαν όμως οι γιαγιάδες και οι παππούδες μας;
Σήμερα τα γιορτάζουμε με λάμψεις και φώτα και γιορτές και πανηγύρια.
Με gourmet κουζίνα και εντυπωσιακά χριστουγεννιάτικα δέντρα. Πως τα
γιόρταζαν όμως οι γιαγιάδες και οι παππούδες μας; Τα κάλαντα
Καταρχήν τα κάλαντα που λέγονται 3 φορές και κάθε μια είναι διαφορετική
και αντιπροσωπεύει την κάθε γιορτή. Ξεκινάμε με τα κάλαντά που λένε την
παραμονή των Χριστουγέννων. Σε πολλά μέρη της Ελλάδος τα λένε το βράδυ
γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι ντυμένοι ζεστά και κρατώντας το εθιμοτυπικό
στολισμένο καράβι και τα τριγωνάκια. Τα κάλαντα των Χριστουγέννων
Καλήν εσπέραν άρχοντες,
αν είναι ορισμός σας,
Χριστού τη Θεία γέννηση,
να πω στ' αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον,
εν Βηθλεέμ τη πόλη,
οι ουρανοί αγάλλονται,
χαίρεται η φύσης όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται,
εν φάτνη των αλόγων,
ο βασιλεύς των ουρανών,
και ποιητής των όλων.
Πλήθος αγγέλων ψάλλουσι,
το Δόξα εν υψίστης,
και τούτο άξιον εστί,
η των ποιμένων πίστης.
Εκ της Περσίας έρχονται,
τρεις μάγοι με τα δώρα,
άστρο λαμπρό τους οδηγεί,
χωρίς να λείψει ώρα.
Φτάνοντας στην Ιερουσαλήμ,
με πόθο ερωτούσι,
πού εγεννήθει ο Χριστός,
να πάν να τον ευρώσι. Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς ξεκινάνε από νωρίς το πρωί συνήθως τα
παιδιά, αλλά και σε πολλά μέρη χορωδίες μεγάλων, να λένε τα κάλαντα του
αποχαιρετισμού του παλιού χρόνου και καλωσορίσματος του νέου χρόνου. Κάλαντα "Αποχαιρετισμού Του Χρόνου"
Πάει ο παλιός ο χρόνος
ας γιορτάσουμε παιδιά
και του χωρισμού ο πόνος
ας κοιμάται στη καρδιά. Καλή χρονιά, καλή χρονιά,
χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις) Γέρε χρόνε φύγε τώρα
πάει η δική σου η σειρά
ήρθε ο νέος με τα δώρα,
με τραγούδια και χαρά. Καλή χρονιά, καλή χρονιά,
χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις) Μα κι αν φεύγεις πια μακριά μας
στην καρδιά μας πάντα ζει
κάθε λύπη και χαρά μας
που περάσαμε μαζί. Καλή χρονιά, καλή χρονιά,
χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις) Όλα γύρω χιονισμένα
όλα γύρω παγωνιά
μα θα λιώσουν ένα ένα
με τη νέα τη χρονιά. Καλή χρονιά, καλή χρονιά,
χαρούμενη, χρυσή πρωτοχρονιά.. (δις) Την παραμονή των Θεοφανείων μιας από τις μεγάλες γιορτές της
χριστιανοσύνης ακούγονται σε όλη την Ελλάδα τα κάλαντα των Φώτων που
ανακοινώνουν τον αγιασμό των υδάτων σε όλη την χώρα. Κάλαντα Φώτων"
Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός
η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός. Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό
κάθετ' η κυρά μας η Παναγιά. Οργανo βαστάει, κερί κρατεί
και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί. Αϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή
βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί. Ν' ανεβώ στον ουρανό
να μαζέψω ρόδα και λίβανο. Οι καλικάτζαροι
Αυτά τα μαυριδερά και ασχημούρικα διαβολάκια λένε οι θρύλοι και οι
παραδόσεις μας ότι όλο το χρόνο βρίσκονταν κάτω από τη γη, στον κάτω
κόσμο και ζήλευαν τον απάνω κόσμο. Γι΄
αυτό λοιπόν, άλλοι με πριόνια, άλλοι με τσεκούρια κι άλλοι με
μπαλντάδες έβαζαν όλη τη δύναμή τους να κόψουν τους στύλους, που πάνω σε
αυτή στηριζόταν η γη και να την κάνουνε να βουλιάξει. Όταν έφτανε όμως το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, από φόβο μη
τυχόν και
βουλιάξει η γη και τους πλακώσει, έφευγαν κι ανέβαιναν στον
απάνω κόσμο, στη γη, για να τυραννήσουν τους ανθρώπους που θα έβρισκαν
μπροστά τους. Έτσι λοιπόν οι καλικάντζαροι από τις 25 του Δεκέμβρη μέχρι και την
παραμονή των Φώτων 5 Ιανουαρίου γυρίζουν σαν τρελαμένα κακομαθημένα
παιδιά και κάνουν σκανδαλιές για να ταλαιπωρούν τους ανθρώπου. Ανεβαίνουν στα κεραμίδια των σπιτιών, μπαίνουν μέσα από τις καμινάδες και κάνουν του κόσμου τις ζημιές και τις σκανδαλιές. Γι αυτό οι νοικοκυραίοι εκείνες τις μέρες φράζουν τις καμινάδες για να
μην τρόπο να μπουν μέσα και οι γιαγιάδες λιβανίζουν όλο το σπίτι γιατί
το λιβάνι το τρέμουν τα καλικαντζαράκια.
, ανέβαιναν στα κεραμίδια και
καμιά φορά, όπως λέγανε, έμπαιναν από την καμινάδα του τζακιού σε
σπίτια που δεν τα είχαν θυμιατίσει οι νοικοκυραίοι τους. Γι΄ αυτό, για καλό και για κακό, εκείνες τις ημέρες φροντίζανε να
φράζουν τις τρύπες των τζακιών με πανιά. Ακόμα καίγανε λιβάνι σε θυμιατό
κοντά στο τζάκι, γιατί οι καλικάντζαροι δεν άντεχαν αυτή τη μυρωδιά. Οι ιστορίες που κρατούν από τις γιαγιάδες μας θέλουν τους
καλικάντζαρους να είναι αερικά μαυριδερά, ψηλόλιγνα, ζηλιάρικα,
ζημιάρικα και νευρικά που όλη την ώρα χοροπηδάνε από δω και από κει και
φωνάζουν ή τραγουδάνε. Έθιμα της χώρας μας σχετικά με τους καλικάτζαρους σε όλη την Ελλάδα Τα καρκατζόλια στα χωριά της Έξω Μάνης Τις λιγοστές ώρες που μέναμε το βράδυ στο μαγερειό, κοντά στην
αναμμένη φωτογονία, πνιγμένοι στον καπνό, ακούγαμε τις κυράδες μας, να
μας λένε για τα καρκατζόλια (καλλικαντζάρους), που ήταν λέει κάτι
μαγαρισμένα δαιμονικά. Όλο το χρόνο ζούσαν κάτω από τη Γη και προσπαθούσαν να κόψουν το
τεράστιο δέντρο που την κράταγε με όλες τις πολιτείες και τα Χωριά της.
Ήθελαν να την δουν να γκρεμίζεται στο χάος και να γελάνε. Παραμονές όμως Χριστουγέννων άφηναν το κόψιμο του δέντρου και ανέβαιναν
πάνω στη Γη, για να πειράξουν τους ανθρώπους, γιορτές μέρες που
έρχονταν, μαγαρίζοντας τα φαγητά και τα γλυκά τους. Έμεναν μέχρι την Πρωτάγιαση, που αγιάζονταν τα νερά. Τότε έλεγαν γεμάτα
τρόμο: "Φύγετε να φύγουμε, γιατί έρχετ' ο τουρλόπαπας με την αγιαστούρα
του και με τη βρεχτούρα του", και έφευγαν. Στο μεταξύ το μισοκομμένο δέντρο είχε θρέψει, και οι κουτούτσικοι
καλλικάντζαροι πολέμαγαν πάλι από την αρχή και πάλι το άφηναν
μισοκομμένο τα ερχόμενα Χριστούγεννα. Έτσι η γη έμενε και θα μένει στη
θέση της.» Τα Τσιλικρωτά στη Δυτική Μάνη
Και στη Μάνη ακούγονται δοξασίες για τα δαιμονικά και άλλα υπερφυσικά
όντα, που βγαίνουν τα δωδεκαήμερα από του Χριστού ως τα Φώτα. Πρόκειται
για τους Καλικάντζαρους. Πολλοί λαογράφοι υποστηρίζουν πως είναι οι
Καλικάντζαροι απόγονοι του τραγοπόδη θεού Πάνα ή των Σατύρων, που πηδήσανε από την μυθολογία στη χριστιανική ζωή. Ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας Νικ. Γ. Πολίτης στις «Παραδόσεις»
του αναφέρεται σε Λυκοκατζαραίους, Σκαλικαντζέρια, Καρκαντζέλια,
Κωλοβελώνηδες, Πλανηταρούδια, Κάηδες, Παγανά. Στην περιοχή της
Αντρούβιτσας (Δ. Μάνη) ονομάζουν τους Καλικάντζαρους Τσιλικρωτά. Ο Πασαγιάννης στο ομώνυμο χριστουγεννιάτικο διήγημά του αναφέρεται με ένα χαριτωμένο τρόπο σε θρύλους για τα ξωτικά αυτά. Τους Καλικάντζαρους που μπαίνουν στα σπίτια από τις καπνοδόχους, γιατί
τους προσελκύει η μυρωδιά του λαδιού από τις τηγανίδες, ο λαός τους έχει
πλάσει ψηλούς, μαυριδερούς, ισχνούς, άσχημους με κόκκινα άγρια μάτια
και τριχωτό όλο το σώμα. Θεωρούνται «μαγαρισμένοι» και σιχαμεροί, κάνουν ζημιές όπως: σβήνουν τη
φωτιά, μαγαρίζουν τα εδέσματα, παρενοχλούν τους ανθρώπους, κυρίως τα
παιδιά και τις γριές και χοροπηδάνε στους δρόμους. Τρώνε βατράχους,
χελώνες, φίδια, σκουλήκια κ.ά. Οι άνθρωποι προσπαθούν να εξολοθρεύσουν
τις βλαπτικές τους ενέργειες με εξορκισμούς ή προσφορά γλυκισμάτων,
τηγανίδων κ.τ.λ. Ο μεγάλος τους φόβος είναι ο αγιασμός. Στη Μάνη
ακούγονται και στην εποχή μας κάποια λαϊκά στιχουργήματα για τους
Καλικάντζαρους: Αρορίτες είμαστε,
αραρά γυρεύουμε
τηγανίδες θέλομε
τα παιδιά τα παίρνουμε
ή το (γ)κούρο ή τη (γ)κότα
ή θα σπάσαμε τη (μ)πόρτα.
Φοβούνται τον αγιασμό, γιατί, όποιος βραχεί με αγιασμένο νερό,
αφανίζεται. Όταν βλέπουν τον παπά που αγιάζει, τρέχουν φωνάζοντας:
Φεύγετε να φεύγουμε
τι έφτασε ο σκυλόπαπας
με την αγιαστούρα του Τα καρακατζόλια της Κρήτης
Η κρητική άποψη για τα καρακατζόλια είναι ότι τα παιδιά που γεννιούνται
την ημέρα τω Χριστουγέννων (άρα έχουνε συλληφθεί την ημέρα του
Ευαγγελισμού, που καλό είναι, από σεβασμό στην Παναγία, να αποφεύγει
κανείς την ερωτική πράξη) μεταμορφώνονται σε καρακατζόληδες κάθε χρόνο
την παραμονή των Χριστουγέννων και, την ημέρα τ’ Αγιασμού (όπου ο
καθαγιασμός της φύσης διώχνει όλα τα κακά –αρχαία δοξασία κι αυτό),
ξαναγίνονται άνθρωποι –αυτό συνεχίζεται κι όταν μεγαλώνουν. Το Τσιτσί στο Τυχερό του Έβρου
Τα "τσιτσί" συνδέονται με τον ερχομό των καλικάντζαρων στον επάνω κόσμο
και παρομοιάζονται με πολύ μεγάλες γάτες, οι οποίες εμφανίζονται το
βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων και προκαλούν ζημιές σε όσα σπίτια
δεν προσφέρουν λεφτά, όταν χτυπούν στους τοίχους τους. Ανήμερα τα Χριστούγεννα χτυπούν οι καμπάνες σημαίνοντας το τέλος της
κυριαρχίας αυτών των πλασμάτων, ενώ τα παιδιά του χωριού περιφέρονται με
το τσατάλ, βέργα με διχάλα στο ένα άκρο της, και ένα ταψί στο οποίο
συγκεντρώνουν τα κεράσματα και τραγουδούν "Τσιτσί κολουντρί χάπε ντέρε
σε ιγκούδιν" (δηλαδή: Τσιτσί κολουντρί ανοίξτε την πόρτα, γιατί
ξημέρωσε). Στο παρελθόν, εκείνοι που δεν άνοιγαν την πόρτα τους τιμωρούνταν
παραδειγματικά με τη μεταφορά κάποιου αντικειμένου από την αυλή τους στο
δρόμο ή στην πλατεία του χωριού. Σήμερα η σκανταλιά έχει μεγαλύτερη
σημασία από αυτό καθαυτό το κέρασμα. Οι μωμόγεροι, έθιμο της Βόρειας Ελλάδας
Η λαϊκή φαντασία οργιάζει στην κυριολεξία σχετικά με τους
Καλικάντζαρους, που βρίσκουν την ευκαιρία να αλωνίσουν τον κόσμο από τα
Χριστούγεννα μέχρι τα Φώτα, τότε δηλαδή που τα νερά είναι «αβάφτιστα». Η όψη τους τρομακτική, οι σκανδαλιές τους απερίγραπτες και ο μεγάλος φόβος τους η φωτιά. Στις περιοχές της Μακεδονίας, Θράκης και Θεσσαλίας εμφανίζεται το έθιμο
των μεταμφιέσεων, που φαίνεται πως έχει σχέση με τους καλικάντζαρους. Οι μεταμφιεσμένοι, που λέγονται Μωμόγεροι, Ρογκάτσια ή Ρογκατσάρια,
φοράνε τομάρια ζώων (λύκων, τράγων κλπ) ή ντύνονται με στολές ανθρώπων
οπλισμένων με σπαθιά.
Γυρίζουν στο χωριό τους ή στα γειτονικά χωριά, τραγουδούν και μαζεύουν δώρα. Άμα συναντηθούν δυο παρέες, κάνουν ψευτοπόλεμο μεταξύ τους, ώσπου η μία ομάδα να νικήσει και η άλλη να δηλώσει υποταγή. Τα Θεοφάνια ή τα Φώτα
Οι γιορτές των Χριστουγέννων τελειώνουν λήγουν στις 6 Ιανουαρίου με τον
εορτασμό των Θεοφανείων και την αγιασμό των υδάτων σε όλη την Ελλάδα. Αυτή τη μέρα οι
καλικάντζαροι, επιστρέφουν και πάλι
στο κέντρο της
Γης για να συνεχίσουν το πριόνισμα του δέντρου που κρατάει τη Γη, αφού
πρώτα κλέψουν το χαρτζιλίκι των παιδιών από τα κάλαντα των Φώτων. Ο λόγος βέβαια της αποχώρησής τους είναι ο αγιασμός που τον φοβούνται. Χριστόψωμο ή Χριστοκούλουρα
Το Χριστόψωμο είναι το ψωμί που φτιάχνουν σε σχήμα καρβελιού ή κουλούρας οι νοικοκυρές 2-3 ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα. Το στολίζουν από πάνω με κεντήματα (κεντίδια) ή «πλουμίδια» όπως
ονομάζονται που συμβολίζουν τον καημό και το όνειρο της ελληνικής
αγροτιάς. Επίσης πολλές φορές απεικονίζεται και το σπίτι στο οποίο και θα έρθει η
ευτυχία της χρονιάς.
Αυτό το ψωμί το αφιερώνει η ελληνική οικογένεια
με ευλάβεια στη Γέννηση του Χριστού και το κόβει η οικογένεια μαζεμένη
γύρω από το γιορτινό τραπέζι των Χριστουγέννων. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας παρασκευάζουν κουλούρες τα «Χριστοκούλουρα»
που μοιάζουν με τα Χριστόψωμα, είναι όμως μικρότερα, τα οποία και
κρεμούν δίπλα στα εικονίσματα για όλο το έτος ενισχύοντας τους πόθους
της οικογένειας. Η Βασιλόπιτα με το Φλουρί
Το κόψιμο της βασιλόπιτας είναι ένα έθιμο που έρχεται από την
αρχαιότητα αφού όπως οι μύθοι το αναφέρουν τόσο στα Κρόνια, την γιορτή
του θεού Κρόνου αλλά και στα Σατουρνάλια -saturnalia της Ρώμης, όπου
έφτιαχναν γλυκά και πίττες, μέσα στα οποία έβαζαν νομίσματα και σε
όποιον τύχαινε το κομμάτι, ήταν ο τυχερός της παρέας. Στην ορθόδοξη παράδοση την έφερε ο Άγιος Βασίλειος συνέδεσε το ίδιο
έθιμο με τη Βασιλόπιτα. Έτσι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, με την
αλλαγή του χρόνου, κόβεται η βασιλόπιτα. Όταν έρθει η ώρα για το κόψιμο της πίτα. Εκείνος στον οποίο θα "πέσει" το φλουρί θεωρείται τυχερός και ευνοούμενος. Η βασιλόπιτα φτιάχνετε σε διάφορες παραλλαγές ανάλογα με τα ήθη και τα έθιμα του κάθε τόπου. Ο αρχηγός της οικογένειας του κάθε σπιτιού που κάνει την γιορτή
σταυρώνει την πίτα και αρχίζει να κόβει δίνοντας το πρώτο κομμάτι στον
Χριστό, το δεύτερο ανήκει στο σπίτι που φιλοξενεί τον κόσμο, το τρίτο
στον φτωχό και στην συνέχεια μοιράζει στους νοικοκυραίους και στους
καλεσμένους τους. Πολλοί κόβουν κομμάτι και στη Παναγιά γιατί η Παναγία εκτός από μητέρα
του Χριστού είναι αναπόσπαστο μέρος όλων των εορτών του χριστιανισμού. Τα γλυκά των γιορτών
Ο κουραμπιές είναι ένα χαρακτηριστικό γλύκισμα που φτιάχνετε πλέον με διάφορες τεχνοτροπίες σε όλη την Ελλάδα. Το όνομά του το έχει πάρει από το τούρκικο γλυκό
"Kurabiye" που είναι
γλύκισμα από αλεύρι, βούτυρο και άχνη ζάχαρης όπως ο κουραμπιές. Η επιτυχία του κουραμπιέ είναι το αγνό βούτυρο και το πολύ καλό χτύπημα των υλικών. Το άλλο γλύκισμα των γιορτών είναι το μελομακάρονο ή μελομακάρουνο.
Το μελομακάρονο στην αγγλικά λέγεται "small honey cake". Τα των μελομακάρονων είναι το αλεύρι και το σιμιγδάλι, ζάχαρη, ξύσμα ή
και χυμός πορτοκαλιού, κονιάκ, κανέλλα και άλλα αρωματικά, λάδι, μέλι
και νερό. Το σπάσιμο του ροδιού
Σύμφωνα με το έθιμο, την ώρα που αλλάζει ο χρόνος ένα ρόδι πρέπει να
πεταχτεί στην εξώπορτα του σπιτιού με σκοπό να σπάσει σε πολλά κομμάτια. Το ρόδι είναι
σύμβολο γονιμότητας, αφθονίας και καλοτυχίας και όταν
σπάει στην πόρτα του σπιτιού θα τα φέρει όλα δεξιά και καλότυχα. Οι παραλλαγές του εθίμου είναι πολλές. Μια από αυτές λέει ότι παίρνει ο
νοικοκύρης ένα ρόδι μαζί του στην εκκλησία το πρωί της Πρωτοχρονιάς για
να λειτουργηθεί και γυρνώντας σπίτι το σπάει στην πόρτα ώστε να
απλωθούν οι ρόγες του παντού και να φέρει γούρι στο σπιτικό του. Όσο πιο ρόδινες και τραγανές είναι οι ρόγες τόσο πιο καλή θα είναι η νέα χρονιά. Το ποδαρικό
Ο πρώτος άνθρωπος που θα μπει στο σπίτι μετά τον ερχομό του νέου έτους
θα είναι αυτός που θα ευθύνεται για το αν θα είναι καλή η κακή η χρονιά. Για το λόγο ατό οι περισσότεροι προτιμούν να βάλουν τα παιδιά να
περάσουν πρώτα το κατώφλι γιατί έχουν αγνή ψυχή χωρίς κακίες και φθόνους
άρα θα φέρουν τύχη στο σπίτι. Η κρεμμύδα
Έχετε δει φυσικά τα χριστουγεννιάτικα κιόσκια στους δρόμους που πουλάνε
κρεμμύδες τυλιγμένες σε αλουμινόχαρτο τις παραμονές των εορτών. Το έθιμο έρχεται από την αρχαιότητα και συγκεκριμένα από το 6π.Χ. αιώνα. Το σκυλοκρέμμυδο ή κρεμύδα (Scilla maritima) είναι φυτό της Κρήτης που φυτρώνει άγριο και μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι. Ακόμα και να το βγάλεις απ' τη γη και να το κρεμάσεις, δεν παύει να βγάζει νέα φύλλα και άνθη. Οι παλιοί πίστευα ότι έχει μεγάλη δύναμη και
μπορεί να τη μεταδώσει σε
όλους γύρω του, γι' αυτό την πρωτοχρονιά κρεμούν σκυλοκρέμμυδο στα
σπίτια τους. Κολόνιες
Στην Κεφαλλονιά και σε άλλα νησιά των Επτανήσων προτιμούν τις κολόνιες .
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, οι κάτοικοι κατεβαίνουν στους δρόμους
κρατώντας μπουκάλια με κολόνιες και ραίνουν ο ένας τον άλλον
τραγουδώντας: Ήρθαμε με ρόδα και με ανθούς να σας ειπούμε χρόνους πολλούς". Η τελευταία ευχή του χρόνου που ανταλλάσσουν είναι: "Καλή Αποκοπή", δηλαδή με το καλό να αποχωριστούμε τον παλιό χρόνο. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς η μπάντα του δήμου περνάει από όλα τα σπίτια και τραγουδάει καντάδες και κάλαντα. Το Χριστουγεννιάτικο δέντρο
Το στόλισμα του δέντρου το έφερε στην Ελλάδα ο Όθωνας στο παλάτι του
στο Ναύπλιο το 1833 και επειδή άρεσε πολύ στους έλληνες το υιοθέτησαν
όπως κάθε τι ξενόφερτο. Το κανονικό στολίδι για την χώρα μας ήταν το καράβι, το σύμβολο της
πατρίδας μας που βρέχεται γύρω – γύρω από θάλασσα και οι άντρες ήταν
όλοι ναυτικοί και έλειπαν από τα σπιτικά τους πολύ καιρό. Με ένα καράβι στα χέρια τα παιδιά γυρνούσαν από σπίτι σε σπίτι και έλεγαν τα κάλαντα. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας στόλιζαν τα σπίτια τους με κλαδιά κέδρου και αγριοκερασιάς. Η γαλοπούλα
Ξενόφερτο επίσης εθιμοτυπικό φαγητό. Στη Θεσσαλία, στη Ρούμελη, στο Μωριά και σε όλα τα νησιά μας τις μέρες
των Χριστουγέννων έσφαζαν ένα γουρούνι για να ψήσουν και αν δεν είχαν
γίδα ή πρόβατο. Με το πάχος του γουρουνιού φτιάχνανε λουκάνικα κι άλλα εδέσματα και
κρατούσαν κομμάτια χοιρινού για να έχει η οικογένεια όλο το χειμώνα.
Via
0 σχόλια :
Δημοσίευση σχολίου